بۆچی کوردان ئه‌فسانه‌ى كاوه‌ى ئاسنگه‌ر دەبەستنەوە بە جەژنی نەورۆزە..؟

مــحــەمـــەد بەکـــــــر

ـ نەورۆز لە ئێستا و ڕابردوودا بەشێک بووە لە فەرهەنگ و مەعنەویاتی گەلانی ئێرانی و کوردان بـەتایبەتی، ساڵانە لە ۲۱ ی ئازاردا یادی ئەم جەژنە بەرزو پیرۆز ڕادەگرن. بەڵام لە بنەڕەتدا ئەم جەژنە لەم بەروارەدا ئەنجام نەدراوە، بەڵکو دەکەوتە سەرەتای هاوینەوە، بابزانین چۆن ئەم گۆڕانکارییە ڕوویدا؟

ـ ڕۆژگارێک کە ئێران لەسەردەستی عەرەبە موسڵمانەکان تێکشکێنراوو بوو بە بەشێک لەسەرزەمینی ژێر دەسەڵاتی عەرەبە موسڵمانەکان، ئیدی ئاین و فەرهەنگی ئێرانیان لەپێگەی دەسەڵاتدا نەماو ڕۆژ ژمێری کۆچی- مانگی کە ساڵ تێیدا "۳٥٤" ڕۆژە، جێگەی ڕۆژمێری هەتاوی ئێرانیەکانی گرتەوە، پیاوانی ئاینی زەردەشتی "مووبەدەکان" نەمان لەپێگەی جارانیاندا تا حیسابی مانگ و ڕۆژ ساڵ دیاری بکەن و بەهۆی نە ژماردنی " کەبیسە"کانیشەوە، حساب لە دەستی خەڵک دەرچوو، وەک لەم چیرۆکەوە ڕوون دەبێتەوە.

ـ دەڵێن "متەوەکیل" خەلیفەی عەباسی ڕۆژێک لە "نەچیرگا" خەریکی گەڕان بوو، کە گەیشت بە کێڵگەیەک کە هێشتا گەنمەکان پێ نەگەشتبوون، وتی "عبداللە بن یحیا" لە من ئیزنی خواستووە باج و خەراج بستێنم، بەڵام وادەبینم هێشتا بەرهەمی کێڵگەکان پێ نەگەشتوون، خەڵکی لە کوێ دەتوانن باج و خەراج بدەن، پێیان وت قوربان ڕاستە ئەمە زیانی زۆری لەخەڵکی داوەو دەس ڕەنج و بەرهەمی خۆیان پێش فرۆش دەکەن و هەندێکیان کە نیانە باج بدەن کۆچ دەکەن و خەڵک لەم بارەیەوە سکاڵایان زۆرە.

خەلیفە گوتی ئەم کارە هی سەردەمی منە یان پێش لەمن بووە؟ وتیان ئەمە لە خوو و خدەی شاهانی ئێران بوو کە لەپاش نەورۆزدا باج و خەراجیان دەسەند، پاشان بوون بە سەرمەشقی شاهانی عەرەب.....خەلیفە داوای کرد "مووبەد" ئامادەکەن تا بزانین چۆن شاهانی ئێران لە کاتێکدا باجیان لەخەڵکی سەندووە کە کێڵگەکان هێشتا بەرهەمیان پێ نەگەشتووە؟؟ مووبەد وتی ڕاستە بەڵام ئەوکات نەورۆز زەمانێک دەگەشت کە بەرهەمی زۆربەی باخ وکێڵگەکان بەدەست هاتبوو...خەلیفە گوتی چۆن شتی وادەبێت؟؟ مووبەد چۆنیەتی ساڵ و ڕۆژمێری ئێرانی و پشتگوێ خستنی کەبیسەکانی بۆ خەلیفە ڕوونکردەوە، خەلیفەش ڕایسپارد لەگەڵ کۆمەڵێک لەشارەزایان بەوردی کاربکەن تا بتوانن نەورۆز بخەنەوە ڕۆژو بەرواری جارانی، ئەوە بوو نەورۆزیان خستە ۱۷ ی ٦ و دواتر متەوەکیل کوژراو "معتچد" جێگەی گرتەوەو ئەویش نەورۆزی خستە ۱۱ ی شەش و بەپێی ڕۆژمێری ڕۆمی لەو بەروارەدا جێگیری کردو فەرمانیدا لەهەموو شوێنێک کاری پێ بکرێت، بەڵام ئەم هەوڵە بەتەواوی سەری نەگرت و دیسان خەڵک بۆ گرتنی نەورۆز کەوتنە سەر لێشێواوی.

تا لەسەردەمی سەلجوقیەکاندا و لەڕۆژگاری " جەلالەدین مەلەکشا"دا بەمەبەستی دانانی ڕۆژمێرێکی ڕێک و پێک، " مەلەکشا" " حەکیم عومەری خەیام "و کۆمەڵێک لە ئەستێرە ناسانی ڕاسپاد بۆ ئەم کارە و تەقویمی جەلالیان داناو خەیام نەورۆزی خستە ۲۱ ی ۳ و تا بەئەمڕۆ جێگیر کرا، واتە نەورۆز لەسەرەتای هاوینەوە سێ مانگ پێشخرا بۆ سەرەتای بەهار.

ئوستورەی کاوەی ئاسنگەر و نەورۆز"

ـ جیا لە نەتەوەکانی دیكه‌ى ئاریایی، نەورۆز لای کوردان بەتەنها جەژنی نوێبوونەوەی ساڵ و نەمانی سەرماو سۆڵەی زستان نییە، کوردان نەورۆز واتاداردەکەن بە ئوستوورەی کاوەی ئاسنگەرەوە..." کە چیرۆکەکەی هەموان پێی ئاشناین" واتە دەبێتە جەژنی سەرکەوتن بەسەر ستەمکاریدا.

ـ ئایا کاوە حەقیقەتێکی مێژوویی هەیە؟؟
بەر لەوەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێم باشە ئەو تێگەشنە ڕاستبکەینەوە کە "کاوە"ی بە "کۆرش" ی هەخامەنشی و "زوحاک" بە "ئاستیاگ" دوا پاشای ماد لەقەڵەم دەداو وەک چیرۆکێکی حەقیقی دەیخاتەوە ناو مێژوو.....

ـ ئێمەی کوردان نەتەوەیەکین بەهۆی ئەو هەموو خیانەت و پاشکۆیەتیەوە کە لەمێژووماندا هەیەو هاوکات بایەخمان بە نوسینەوەی مێژووی خۆمان نەداوەو ئەوانی دی بەو ئەرکە هەستاون، ئیدی بۆ دوژمنانمان ئاسان بووە بۆچون و تێگەیشتنەکانی خۆیانمان بەسەردا بسەپێنن، هەروەک چۆن مێژوونوسانی چاخی ئیسلامی دەیانگوت" کوردان لە جنۆکە کەوتوونەتەوە و تایفەیەکن لەجنۆکە" زۆر لەمێژوونوسانی ئێمەش وەک بۆچونێک بە بێ بەرپەرچدانەوە هێناویانە.

بۆ مەسەلەی کاوەش هەر ئاوا بەزوویی کۆمەڵێک لە نوسەرانی کورد کەوتنە دوای ئەو بانگەشە کە گوایە زوحاک کورد بووەو دوا پادشای "ماد"ەکانەو "کاوە"ش "کۆرش"ی دامەزرێنەری هەخامەنشیەکانە کە دەوڵەتی مادی ڕوخاندووە، ئەمەش تەنها لە لێکچون لە ناوەکانی

کاوە -- کۆرش
زوحاک -- ئاستیاگ.....هاتۆتە ئاراو
خیانەت و فێڵی "هارپاگ" ی فەرماندەی مادەکانیشیان، وەک فێڵی ئاشپەزەکەی زوحاک لێکداوەتەوە. ئەمە ئاو بە ئاشی دوژمندا کردنە، بۆ لەکەدارکردن و بەتاڵکردنەوەی ناوەڕۆکی شۆڕشگێڕانەی نەورۆزە، چون لای هەموان ئاشکرایە نەورۆزی کوردان لە هەموو پارچەکان چی مەعنەویاتێک بە کوردان دەبەخشێ، بۆیە لەم ڕێگەیەوە ویستیان ئەم جەژنە لەواتا شۆڕشگێڕیەکەی بەتاڵکەنەوە. جیا لەوەش ئەوە ئێرانیەکانن کە زوحاک دەبەنەوە بۆ سەردەمی جەمشدی جەم پادشای ئجەفسانەی ئێرانی باستانی زۆر پێش لە ماد.

ـ لەلایەکی ترەوە هاتن چیرۆکەکەیان بەم پرسیارە لەکەدار کرد، ئەگەر کاوە شۆڕشی کرد دژی "زوحاک" ئەی بۆ لەبری خۆی "فەرەیدون" ی خستە سەر تەختی پادشاهی کە فارسە؟ کەواتە کاوە دیسان خیانەت کارە!!

ـ هەرچەندە سەرچاوە هەیە فەرەیدونی بەکورد ناوبردووە، "بۆ نمونە: نەورۆزنامەی عمر خەیام" بەڵام ئەوەی تۆزێک ئاگاداری دەقە ئوستورەیی و تراژیدیەکان بێت لە ئێران و یۆنانی کۆندا، تێدەگات بنەمایەک هەیە کە نابێت پاڵەوانی دەقە تراژیدیەکان لە کەسانی ئاسایی و مامناوەندی بن، بەڵکو دەبێت لە بنەماڵە نەجیبزادەو خانەوادەی پادشاکانبن، خۆشبەختانە دوا کتێبی برای هاوشاریم کاک "حسێن لەتیف" ( ڕوانینێک لە تراجیدیا)زۆر بەجوانی ئەم تێگەشتنەی خستۆتەڕوو، کە نابێت پاڵەوانی تراجیدیا کەسانی ئاسایی بن.

کەواتە بەپێی ئەم بنەمایە هەموان دەزانین پیشەی کاوە بەپێی چیرۆکەکە ئاسنگەری بووە، کەواتە کاوە سەر بەچینی خەڵکی ئاساییە ولەگەڵ ئەو بنەمادا کە تراجیدی نوسەکان باوەڕیان پێی هەیە ناگونجێت، بۆیە هاتوون "فەرەیدوون" کە سەر بەخێزانی پادشاییە دەخەنە جێگەی کاوەو " عەلی شەریعەت"ی گوتەنی تەنها ڕۆڵێک "فەرەیدون" لەم شۆڕشەدا بینیویەتی ئەوەیە سەر بەتوخمی " نەجیبزادەکانە" کاوەش کە خاوەنی ڕاستەقینەی شۆڕشەکەیه لەبەر ئەوەی لەچینی خەڵکانی ئاساییە نێوی بەزویی گوم دەکەن بۆئەوەی لای تراجیدینوس شۆڕشی " فەرەیدوون" لەکەدار نەبێت....بۆیە عەلی شەریعەتی ڕێک دوای ئەم تێگەشتنە دەڵێت:"مێژوویی گەمژەییەکانی مرۆڤ لەبەرامبەر سەروەریەکانیدا گەلێ سەرسوڕهێنەرترە."

ئەوا زانیمان ئەوە کاوە نیە فەرەیدوون دەخاتە شوێنی خۆی بەڵکو ئەو بنەما کۆنکریتیەیە کە تراجیدی نوس بڕوای پێیەتی.

ئێستا بابزانین کاوە کێیە؟

ـ ئاشکرایە کاوەی ئاسنگەر ڕەمزی ئازادی کوردانەو وەک سیمبولی ئازادی نەتەوەیی لەکۆنەستی کورددا جێگەی گرتووە، بۆیە سوپای تورک لەعەفرین یەکەم ڤیدۆ خستیانە بەر دیدەی جیهان شکاندنی پەیکەرەکەی کاوەبوو.

ـ وشەی کاوە لە مانادا واتە: "کاک" کە هەمان مانای وشەی "ئەفەندی" تورکی و "سەییدی" عەرەبی دەگەیەنێ. ڕەگی مێژوویی وشەکە لە ئاڤێستادا " کاویە" لە پەهلەوی بە "کەی" هاتووە..کە پاشاکانی "ماد"ی باپیرانی کورد لەپێش ناوی خۆیان دایاندەنا...

بۆ نمونە

کەی خوسرەو واتە خوسرەو شا
کەی قوباد واتە قوباد شا
کەی کاوس واتە کاوس شا
کەی بانو واتە شاژن ، لەفارسیدا بووە بە"شابانوو"

لای شارەزایانی مێژوو ڕوونە هەر میللەتێک لە کۆندا نازناوێکی بۆ سەرۆک و پادشاکانی هەبووە... بۆنمونە:
میسریەکان فیرعەون
ئێرانیەکان کیسرا
ڕۆمەکان قەیسەر
تورکەکان خان یان سوڵتان
عەرەبەکان مەلیک یان خەلیفە

جا پادشاکانی کوردیش نازناوی "کەی" یان هەبووە کە هەمان کاوەیە بەمانای سەرۆک یان میرو پاشا ....لێرەوە خوێنەر تێدەگا کە کاوە کێیە.

جگە لەوەش لە ئاڤێستادا "کاوی" یان "کاڤی" کە زەردەشت گلەی زۆری لەدەست کردوون، هەر ئەو سەرۆک خێڵە کوردانەن، کە بونە هۆی سەرهەڵگرتنی زەردەشت، "کاوی" بەپێی هەندێک لێکدانەوە مانای "کێوی" دەگەیەنێ، ئەوەش مان هەر قبوڵە، دیسان کاوە هەر دەبێتەوە بە کورد. چۆن؟

بەپێی ئوستورەی کاوەو زوحاک ئەو گەنجانەی ڕزگاریان بووە دەچونە چیا و فیردەوسیش دەڵێ کورد لەنەوەی ئەو لاوانەن...کەواتە کاوە دیسان دەبێتەوە کورد، دوژمنانی ئێمە کوردو چیایان هەمیشە پەیوەستکردووە بەیەکەوە و لە خەیاڵدانیانا نەیانتوانیووە وێنەی کورد بکەن بەبێ چیا، هەروەک چۆن قوتابیەکی سەرەتایی کورد نەیدەتوانی وێنەیەک بکێشێ ئەگەر بەشی سەرەوەی لاپەڕەکە بەوێنەی چیا نەنەخشێنێ. ( من لەکتێبی کوردو چیادا زۆرینەی ئەو چیرۆکانەم هێناوە ) کەواتە ئەگەر ئەو لێکدانەوەیەش ڕاست بێت کە " کاوی" ئاڤێستا واتای کێوی بدا ئەوا دیسان کاوە کوردەو ڕۆڵەی نیشتمانە شاخاویەکەی بووە...بیریشمان نەچێ سۆمەریەکان بەچیایان دەوت "کور" پاشگری "دی" گوزارشتە لەناسنامە واتە کاتێک دەڵێین "کوردی" واتە ئاماژەیە بە خەڵکێکی چیایی.. کەواتە دیسان کوردو کاوە هەر لەو ڕەگەزە دێرینەی چیاکانی زاگرۆسن کە ڕەگیان لە قوڵایی مێژوودایە.

ـ لەمێژووی ئێمەدا ڕوانینێک لە کۆنەستماندا دروست بووە، پێمان وایە ئەوەی دواجار ئێمە ڕزگاردەکا لە بەرزایی کێوەکانەوە دێتە بوون، کێو لانکەی شۆڕشە، هەروەک چۆن لەمێژووی ئێمەدا پێشمەرگەو گەریلا و شۆڕش لەچیاکاندا دەبنەوە ئەو پاڵەوانە ڕزگارکەرەی ناو خەونی ئێمە و وەک کاوە کۆتایی بەستەم دەهێنن. بۆیە ئێمە نەورۆزەکانمان دەبەینە چیاو لەسەربەرزایی کێوەکان ئاگر دەکەینەوە و یادی کاوە دەکەینەوە، بەهیوای دەرکەوتی پاڵەوانێک. ئەوەتا "گۆران"ی شاعیر دەڵێ:
چیاکانمان، چیاکانمان
چیاکانی کوردستانمان
سەرانسەری ئەم کێوانە
درەختەو بێشەو جۆلانە
لەناو بێشکەی ڕاژەنراوا
دەنگی گڕوگاڵی ساوا
کوڕ بێ، کچ بێ
دێنێتە یاد
شکۆی سەلاحەدین ، خانزاد......

لەکۆتایدا دەڵێین: ئەگەرچی چیرۆکی کاوەی ئاسنگەر وەک ئەوەی کە هەیە زیاتر لە ئەفسانەوە نزیکترە تاڕووداوێکی مێژوویی، بەڵام دواجار دوورنیە بوونێکی مێژوویشی هەبێت، وە ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە ناوەڕۆکی شۆڕشگێڕی ئەم چیرۆکەکەیە کە بەگژاچونەوەی زۆردارو ستەمکاری لەخۆدا هەڵگرتووە.. بەڵام بۆچی کوردان ئەم چیرۆکە ئوستورەییە دەبەستنەوە بە جەژنی نەورۆزە؟ ئەوە دەکرێ وەک حەبیبوڵای تابانی دەڵێ ڕەنگە ڕاپەڕینی کاوە لەهەمان بەرواری ڕۆژی نەورۆزدا ڕوویدابێت.......واتا دوور نیە ڕاستیەکی مێژوویی بێت، گێڕانەوەی ئەفسانە ئامێزی بەبەردا کرابێت.......وەئەگەر کاوە ڕاستیەکی مێژوویش نەبێت سیمبوڵێکی هەمیشەیی دەبێ بۆ بەگژاچونەوەی ستەم کە ئەمە دواجار پەیامی داستانەکەیە " کاوە پشکۆیەکی هەمیشەییە دەکرێ لەژێر خەرمانی زوڵمی هەر ستمکارێکدا هەبێت ".

نەورۆز وەک جەژن مێژوویەکی دورودرێژی هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بەر لە پێکهاتنی دەوڵەتی مادەکان و سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن مادەکان و دواتریش هەخامەنشیەکانیش ئەم جێژنەیان گێڕاوە، تەنانەت باس لەوە دەکرێ لەسەردەمی هەخامەنشیدا نوێنەرانی تەواوی نەتەوەکان بانگهێشت کراون و بە مەراسیمی پڕ شکۆوە یادیان کردۆتەوە، لەزەمانی ئەشکانی دواتریش ساسانیدا ئەم جەژنە بەڕێوەبراوەو تا هاتنی ئیسلام کە ئیدی ئەم جەژنە بەشێوەی ڕەسمی نا بەڵکو وەک جەژنێکی کلتوری لەلایەن خەڵکیەوە یادی کراوەتەوە و بۆ تێکچونی بەروارو ڕۆژەکەشی وەک لەبەشی یەکەمدا باسمان کردووە خەڵکی سکاڵایان بردۆتە دەرباری زۆر لەخەلیفەکان و هەر لەهارونەوە تا متەوەکیل....هتد. ئەم چەژنە وەک جەژنێکی میلی و کلتوری لای کوردان و ئێرانیەکان هەرمایەوە و تاڕۆژگاری شا عەباسیش بەشکۆوە یادی کراوەتەوە، لای کوردانیش ساڵانە ئەم جەژنە یادی کراوەتەوە، ئەوەتا ئەحمەدی خانی دەڵێ:

وەخـتێ ووەکــو شـەهـسواری خــاوەر
تــــحـــویــل دکـــــر دماهـــی ئـــــاوەر
یـەعـنـی کـــودهـاتـە بورج سەر ســال
قـەت کـەس نـەدمـا دمـەسـکەن و ماڵ.

بەدرێژایی مێژوو نەورۆز وەک جەژن بەرز ڕاگیراوە و لەسەدەی ڕابردوودا پیرەمێردی شاعیری پایە بڵندی کورد بایەخی هەرەزیادی پێداو دوای دانانی هۆنراوە ناودارەکەی "ئەم ڕۆژی...." و وتنەوەی لەلایەن "حەمەسالح دیلان" و دواتر "حەسەن زیرەک"ەوە ئیدی نەورۆز بووبە ڕەمزی بەگژاچونەوەی ستەم و بزوێنەری هەستی نەتەوەیی ئینسانی کورد.

ـ بەگشتی نەورۆز وەک جەژنی چەند بۆنەیەک دەناسرێ:

یـەکـەم : شۆڕشگێڕی: بەپێی ئەم بۆچونە نەورۆز جەژنی سەرکەوتنی کاوەیە بەسەر زوحاکی ستەمکاردا، کە بەپێی ئوستورەکە جەمشید پاش ئەوەی لەخۆی بایی بوو خودا زوحاکی بۆ نارد لەسەرتەخت لایدا و دوای زەمانێکی دورودرێژی زوڵمی زوحاک کاوەی ئاسنگەر شۆڕی دژی کرد و لەحوکمی لاداو فەرەیدونی خستە جێگای وەک پادشا " بەشی پێشووتر تایبەتە بە شرۆڤەی ئوستورەی کاوە" جێمز مۆریە باڵوێزی ئینگلیس لە زەمانی قاجاریدا دەڵێ لە ساڵی ۱۸۱۲ لەدەماوەند بوم خەڵکی جەژنێکیان دەگێڕا بە بۆنەی سەرکەوتنی کاوە بەسەر زوحاکی عەرەبدا و دەڵێ خەڵکەکە بەم جەژنەیان دەوت "جەژنی کوردی"

دووەم: نەورۆز وەک جەژنی نوێ بوونەوەی ساڵ: لەڕاستیدا زۆر لەو گێڕانەوانەی لە دوای ئیسلامەوە باس لەوە دەکەن جەژنی نەورۆز جەژنی نوێبوونەوەی ساڵ و نەمانی سەرماو سۆڵەو بەستەلەکە، وەک لە وشەی نەورۆزدا بەڕونی دەردەکەوێ کە واتای "ڕۆژێکی نوێ" دەگەیەنێ، لەڕاستیدا ئەم تێگەشتنە لە شیعری شاعیرانی کوردو فارسیشدا ڕەنگدانەوەی زۆرە.

سێیەم: نەورۆز وەک جەژنێکی ئاینی: هەندێک لەشارەزایانی مێژوو و کلتوور پێیان وایە نەورۆز جەژنێکی میتراییە، جەژنی میعراج واتە سەرکەوتنی میترا "تەجەلای خودا" یە بۆ ئاسمان و جێگرتنێتی لە جیهانی نوردا کە سیمبوڵ و ئاماژەکەی "خۆر"ە ، واتا شەوی نەورۆز دەبێتە شەوی "پەیمان و بەڵێن" کە لە کاکەیدا "بــەیا بـەستی" پێدەڵێن. خودی وشەی میترا بەمانای "پەیمان و بەڵێن" دێت. لەلای میتراییەکان لەبەرامبەر جەژنی نەورۆزدا شەوی یەڵدامان هەیە کە شەش مانگ دوای نەورۆزە واتە ۲۱ ی ۱۲ درێژترین شەوی ساڵە، و ڕۆژی دوای ئەو شەوە دەبێتە ڕۆژی هاتنەدەری تەجەلای تیشک و بەزەیی خودا لە بەرد یان وەک لە ئاینە کوردیەکاندا هاتووە لە سەدەف. کەواتە نەورۆز جەژنی نوێکردنەوەی پەیمان و بەڵێنە و جەژنێکی میتراییەو هەتا بەر لەئیسلامیش لە ڕۆژی 21 ی 6 دا نەورۆز کراوە بەجەژن، تا حەکیم عومەرخەیام ئەم جەژنەی خستە 21 ی 3 و یەکەم ڕۆژی بەهار.

پەیوەندی جەژنی نەورۆز بە ئاینی زەردەشتیەوە وەک دەوترێ، دورە لەڕاستیەوەو نە لە ئاڤێستا و نە لە ئەدەبیاتی ئاڤێستا و زەردەشتیاندا هیچ باسێک لە نەورۆز بونی نییە، بەڵام لەسەردەمی ساسانیدا کە ئاڤێستای نوێ نوسرایەوەو ئاینی زەردەشتی بوو بە ئاینی فەرمی دەوڵەت، موبیدەکان ڕێگەیان دا نەورۆز وەک جەژنێکی میللی ساڵانە یادبکرێتەوەو بگرە وەک بەشێک لە دابوونەریتی میترایی لە ناو زەردەشتیەکاندا جێی کرایەوە و ئەمیش وەک شەرابی هوم ڕێگەی پێدرا.